13-3-2025

Kennelijk blijven grote waterbeesten me inspiratie geven. Mijn werk als visbioloog heeft daar vast iets mee te maken. In de voorgaande stukken schreef ik er al over dat grote beesten in de huidige, technologische maatschappij meestal aan het kortste eind trekken. Het meest recente voorbeeld daarvan is de Chinese lepelsteur, een reusachtige vis die zeven meter lang kon worden. Het laatst bevestigde exemplaar werd in de Yangtze-rivier gezien in 2003. Ondanks uitgebreide zoekacties zijn er daarna geen betrouwbare waarnemingen meer geweest en is de soort in 2022 officieel uitgestorven verklaard. Ook de Chinese vlagdolfijn (of Baiji) komt (of kwam) in de Yangtze voor en is een groot waterbeest dat vrijwel zeker uitgestorven is door menselijk toedoen. Bejaging en het aanleggen van dammen in de rivier zijn voor zowel de steur als de dolfijn funest geweest evenals het steeds drukkere vaarverkeer op de rivier. Wat bij de dolfijnen ook nog meespeelde was dat vissers ze als concurrenten zagen en ze daarom maar wat graag een kopje kleiner maakten, zelfs al waren ze formeel streng beschermd.

Nou is dat niet iets wat alleen in China voorkomt. In Nederland werden lange tijd premies uitgeloofd voor iedere dode zeehond, omdat die zo schadelijk voor de visserij zouden zijn. De jacht op zeehonden ging door tot aan de jaren zestig van de vorige eeuw. Daarna was het niet meer nodig want toen had landbouwvergif het werk van de jagers overgenomen. Zeehonden worden echter tot op de dag van vandaag als een probleem gezien door veel vissers en vistelers. En ze kunnen ook heel irritant zijn! Ik ben betrokken bij een onderzoeksproject aan het Haringvliet waarbij we bekijken of vissen als zeeforel en zalm de dam kunnen passeren als de sluizen worden opengezet. Daarvoor moeten we vissen levend vangen en ze opereren om er een kleine zender in te zetten. Daarna worden de vissen weer uitgezet en kunnen we ze volgen (als alles goed gaat). Dat vangen van die vissen doen we met grote fuiken. En nou was er één bepaalde grijze zeehond die precies wist hoe hij vissen uit die fuik kon halen. En dat deed hij niet om ons te helpen. Verjagen mocht niet, dus is uiteindelijk de fuik aangepast, maar dat lukte pas nadat deze slimmerik een uitgebreid zeebanket had genoten op onze kosten. Is de analogie met wolfwerende hekken hier te vergezocht?

De jacht op zeehonden in Nederland is verleden tijd, maar in andere landen, zoals IJsland, ziet men er geen been in om, ondanks internationale druk vanaf dit jaar weer commerciële walvisvangst toe te staan. Niet voor het vlees, want daar hebben ze nog pakhuizen vol van, maar vanwege de concurrentie met de visserij: dwergvinvissen houden namelijk ook van haring. Ondertussen schreeuwen de Noren moord en brand omdat de Atlantische blauwvintonijn terug is in de Noordzee. Die dieren waren hier al een eeuw verdwenen, maar nu zijn ze in kleine aantallen terug. Het zijn geweldenaren die meer dan vier meter lang kunnen worden en meer dan 50 km per uur kunnen zwemmen. En ja, ze eten andere vissen en ook zij lusten wel een zalmpje dat ze soms wegplukken uit de grote zeekooien voor de kust. Een grote inheemse predator die een tijdje weg is geweest en zo gauw er een paar terugkeren voor grote paniek zorgt. Waar heb ik dat eerder gehoord?

Tot slot een groot waterdier uit Nederland dat hier al sinds mensenheugenis voorkomt, maar op zeker moment heel zeldzaam werd. Nu is het terug en vinden we het op heel veel plekken in de rivieren: de Europese meerval. Gespecialiseerde sportvissers en sommige (niet alle!) visbiologen vinden dit een fantastisch dier, maar beroepsvissers en badgasten niet. Ze kunnen erg groot worden en eten alles wat ze in hun brede bek kunnen krijgen. De griezelfactor speelt hier een grote rol: wat gebeurt er als mijn kinderen gaan zwemmen als er zo’n grote vis zwemt? Mijn advies: geen rode zwemkleding aantrekken.

Leo Nagelkerke, West-Brabantse Vogelwerkgroep

Markandalletjes

• Misschien nu wat frisser? Denk dan even terug aan vorige zonnige week!
• Geluidsbeleving van Jos Brouwers: 
  “Heb gisteren de Ree-route in het Mastbos gelopen vanaf café de Kogelvanger met dit mooie weer. De voorjaarsactiviteiten zijn steeds meer zichtbaar en hoorbaar. Ik heb vele vogels gezien en gehoord. Hier enkele voorbeelden: de ‘roffelende’ grote bonte specht, de vink die ‘slaat’, het goudhaantje kukelt niet, maar klinkt meer als ‘kietelen’, het ‘belletje’ van de pimpelmees en de ‘fietspompende ta-tuut’ van de koolmees. En in het ven, westelijke van het vlonderpad, klinkt het vrolijk hoog ‘hinniken’ van de dodaars, het ‘gesnater’ van de wilde eend, het ‘kraken’ van de krakeend en het ‘getoeter’ van de meerkoet. Heerlijk al die vogelgeluiden”. (Tip: beluister ze ook eens met de Merlin app).
• Bloemen zijn mooi om te geven. Maar twijfel en wroeging slaan toe over cadeau met bestrijdingsmiddelen in de gekweekte bloemenbos? Zijn er biologisch en gifvrij gekweekte bloemen? Internet gaf raad: Ja zeker! Snel geleverd, staan nog langer ook, origineel en dankbaar ontvangen!  
• NLdoet in IVN Mark&Donge. Natuurtuin Oranjepolder-Oosterhout. Domeinweg 9.  Zaterdagmorgen 9.30-14u. Helpen, maaien, snoeien, wilgentenen vlechten, harken, zagen, kruien. Via website NLDoet.   
• IVN Landschapswandeling Fazant-Ossengoor. Zondag 16 maart. 10-16u Ca 17 km. Via Ulvenhoutse (Natura2000) en Chaamse Bos. Aanmelden via website IVN Mark&Donge.
• Watersnip liet zich spiegelend zien in nieuwe Galderse natuur Markdal Zuid. Ooievaars overal op verkenning. Ook op nestpaal bij viaduct Effen, meldt Louis de Jong. En in nieuwe plas-dras (herstelde ‘De Moeren’) in Lage Vucht jodelende Wulp.

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

6-3-2025

Boomwortels rotten, mollen verdrinken, schimmels floreren door aanhoudende nattigheid. Het duurt nu al meer dan een jaar, akkers worden nauwelijks droog bossen staan blank en bomen vallen om doordat hun haarwortels weg rotten. Wat doen de hoge waterstanden met het leven in en op de bodem? Dat is het simpele stervensproces wat zich nu afspeelt.

Er was een dier dat deze dagen mijn aandacht trok. Nu ik dit beschrijf bedenk ik dat het niet het dier maar zijn diersporen mijn aandacht trokken: vooral de grote en kleine zwarte molshopen. Die waren er erg veel en allemaal op de hoog gelegen gebieden bermen en weilanden.

Mollen hebben in de eerste plaats mollen een gangenstelsel nodig om te leven, daar vangen en eten ze de regenwormen, kevers, larven, spinnen en kleine zoogdieren e.d. Want een mollenleven speelt zich haast voor honderd procent ondergronds af en natuurlijk een droog gangenstelsel moet er zijn. Maar laat ik hem eerst eens netjes voorstellen. De mol behoort tot de orde van de insecteneters (carnivoor) en het naaste familielid van de mol is de spitsmuis. De familie mollen (Talpidea) kent twintig soorten. Onze mol de Talpa europaea is een echte specialist. Zijn lijf is perfect aangepast aan een ondergrondse manier van leven zijn ogen zijn met een vlies afgedekt en kunnen vermoedelijk alleen bewegende voorwerpen waarnemen  De ooropening (zonder oorschelp) ligt verborgen in een huidplooi, maar desondanks kan hij prima horen. Het belangrijkste zijn voor hem echter de trillingen die hij opvangt met zijn tastharen, daarbij heeft hij een hele goede neus die hij beweegt als een slurfje. We zijn nu midden in de paartijd van de mol. Dat is de tijd dat de mannetjes op bezoek gaat bij vrouwtje mol, die leven verder altijd solitair. Nadat het vrouwtje bevrucht is, wordt het mannetje onmiddellijk uit haar gangen gejaagd. Nu de paartijd is aangebroken graven de mannetjes ondiepe gangen. Daardoor zie je nu zoveel molshopen in februari/maart.

Ik was benieuwd hoeveel molletjes er verdronken zouden zijn? In gazons, in parken en wegbermen schieten de molshopen de grond uit als paddenstoelen. Al dat gewroet in de zachte grond is geen toeval. Dat lijkt best onhandig zoveel meters te maken, dat doen ze omdat mollen niet graag bovengronds komen. Daar zijn ze heel kwetsbaar voor roofvogels, reigers, ooievaars, vossen, marterachtigen allemaal eten ze graag een mol. De nattigheid is het gevolg van recordregens, niet eerder is er een periode van twaalf maanden zoveel neerslag gemeten in Nederland als van juni 2023 tot juni vorig jaar: gemiddeld bijna 1250 millimeter. Normaal valt hier 800 mm in een jaar. Voor de natuur is het op zich wel heel fijn dat er een keer een flinke aanvulling van de grondwatertekorten plaatsvindt, maar het schiet weer een beetje door de andere kant op. Dat is te zien hier in de  plassen die vol met water staan. De natuur kan wel wat water hebben, maar op het moment dat die een half jaar lang ruim dertig centimeter onder water staan, is dat zelfs voor veel soorten te veel. Typische soorten komen niet snel terug. Als daar het water over een tijdje zakt dan zul je zien dat de vegetatie helemaal is afgestorven.

Soorten die er wel tegen kunnen zijn Riet, Gele Lis, gewone Wederik en Pitrus, die groeien en overwoekeren. Of het erg is voor de natuur al die regen? Sommige soorten profiteren er juist van amfibieën, libellen, vissen, kikkers en alles wat erin leeft en het water nodig heeft. Voor die dieren is het een verademing na al die droge jaren, met slakken en wormen in overvloed.

Ad van de Laar – natuurgids IVN Mark&Donge

Markandalletjes

• Leutig voorjaarsweer met lachende Groene Spechten.
• Groencafé: Thema: ‘Bedrijventerreinen in het Groen?’. Woensdag 12 maart 19u15. Sprekers: Cees-Jan Pen (lector Fontys), Tristan Schonis (Gemeenteraad Partij voor de Dieren), Marius Aalders (nmv Markkant). Ook tekenen Burgerinitiatief Behoud het Groene Goud. Reigerstraat 16 (Brandpunt). Breda. Graag aanmelden: website nmv Markkant.
• Piet Hendrikx (Wijkraad ZW ‘De Rith’) bracht  543 handtekeningen. Dat helpt natuurlijk! Er komen veel handtekeningen binnen. Het benodigde aantal komt in zicht, maar er zijn nog veel nodig. Daarom doorzetten en is voor iedereen de termijn verlengd tot 2 april.

  

  
  Schriftelijke handtekeningen hebben voordeel! Mensen spreken er met elkaar over, zijn gelijkgestemd .... en inspireren elkaar! Zie ook website: 'burgerinitiatiefbehoudhetgroenegoud'. Met oproep van natuurverenigingen en lokale belangengroepen. Doen !
• Nuwenhuys aan de Reeptiend zoekt zorgbegeleider voor de dagverrijking. 20u/week.
• Negen jodelende Wulpen en Grote Zilverreigers in Merkske. Al elf Grutto’s terug op Bleeke Heide. Zeker vijftien Ooievaars en IJsvogels gezien in Markdal, kijkdagen bij nesten!

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

27-2-2025

Er was een tijd dat de natuur en het milieu niet werden beschouwd als economische goederen. Water, bodem en lucht hadden geen economische waarde, daar was geen prijskaartje aan verbonden, zo  dachten ondernemers, daarin gesteund door economen. Aan die opvatting maakte de in 2023 overleden econoom Roefie Hueting rigoureus een einde in zijn proefschrift, getiteld Nieuwe schaarste en economische groei: Meer welvaart door minder productie? (1974). Hueting gaf als eerste aan dat de natuur en het milieu wel degelijk kostenposten waren en dat de economen niet konden wegkijken van de werkelijkheid van de kosten van onze levensbronnen.

Dit als inleiding op een mogelijke nieuwe aantasting van de natuur in de omgeving van Breda. De werkelijkheid in het geval van behoud van natuur in en om Breda wordt voor een belangrijk deel aangetast, wanneer de plannen voor 4 nieuwe bedrijventerreinen door de gemeenteraad worden goedgekeurd en uitgevoerd. Bij de Bredase wijkraden die met die plannen te maken krijgen is grote onrust ontstaan. Maar ook de natuur- en milieuorganisaties zoals Markkant, de Groene Koepel, IVN Mark&Donge vrezen het ergste, als de gemeentelijke plannen zouden worden verwezenlijkt. Gezamenlijk gaan wijkraden en natuurorganisatie nu al proberen zicht te krijgen op de plannen die de gemeente ontwikkelt.

Nagestreefd wordt een burgerinitiatief te nemen om de Gemeenteraad te stimuleren de werkelijkheid van de natuur in acht te nemen. Daarvoor zijn 1600 handtekeningen nodig. Er gaat nu in Breda een lijst rond, waarop je je naam en adres kan vermelden, als je dit burgerinitiatief ondersteunt. Inmiddels zijn al een paar bewonersbijeenkomsten gehouden, waarop de wijkraden de ernst van de situatie in ogenschouw konden nemen, daarvoor ondersteund door de natuurorganisaties. Een van de 4 gebieden waarvoor bedrijventerreinen zijn gepland is het Ritmeesterpark. Ritmeester I aan de ene kant van de Zuidelijke Rondweg is vol. Nu zou Ritmeesterpark 2 aan de andere kant van de Zuidelijke Rondweg aan de beurt zijn. Daar in het buitengebied, liggen mooie stukken natuur, zoals ‘t Hout en de Trippelenberg, terwijl Liesbos en Krabbenbos niet ver weg liggen. 

Op 13 januari van dit jaar kwamen in het gemeenschapshuis de Kievietslaar aan de Rijsbergseweg buurtbewoners bijeen. De drukbezochte avond trok ook vele andere bezorgden aan. Vanuit de Adviesgroep BromN (BomenRuimtelijkeOrdeningMilieuEnNatuur) werd toegelicht hoe belangrijk het was, dat dit “groene goud” behouden zou worden. Het gebied mocht niet ten prooi vallen aan verstening en “verdozing”, d.w.z. de bouw van platte gigantisch dozen lijkende hallen en gebouwen. Kansen voor de Ecologische Verbinding Zone (EVZ) en de natuurlijke inrichting moeten worden behouden.

Hoogtepunt van de avond was de komst van burgervader Paul Depla, die zijn licht liet schijnen op de ontwikkeling van het buitengebied in het kader van de spreuk “Breda stad in het groen”. Hij was voor veiligheid en leefbaarheid in het buitengebied. Alleen was hij niet al te duidelijk over de rol die bedrijven in het buitengebied een rol spelen. Hij vond kennelijk dat dat meer iets was voor zijn wethouders. En dat hij daar weinig over te zeggen had. Het is de vraag of de ontwerper van het gemeentelijke bestuurlijk systeem Thorbecke het daarmee eens zou zijn geweest. Het was ook niet helemaal conform de geest van de Omgevingswet die erop ziet, dat de burgers een substantiële invloed op het milieu- en natuurbeleid dienen te hebben.

Marius Aalders – Natuur- en Milieuvereniging Markkant

Markandalletjes

• Wisselvallig, dus ook zon en in Carnavalstijd een grabbelton van natuurprikkels. Citroenvlinders laten zich geel fladderend zien in Bieberglaan en Chaamse Bossen. Wel vroeg, zoals laatste jaren vaker, meldt Aad van Diemen.
• Mooiste ven van Brabant? IVN Natuurwandeling Goudbergven. Paraboolduin -ven van Noordzeezandstormen, goudzoekers en smokkelaars. Zondag 2 maart 13u30-15u30. Aanmelden. Website IVN Mark&Donge
• Groencafé, komt er weer aan. Woensdag 12 maart. 19u. Brandpunt Reigerstraat. Breda. Nmv Markkant. 
• Ooievaarskriebels. Mannetje op nest Oostpolder, binnen het uur ook vrouwtje, zag Erik Rijnen. Ook ooitjes op nesten Asterplas, Schipperspad. Wordt beter dan vorig jaar?
  In Ginneken Sperwer mannetje in achtertuin op dakrand. Mooi grijsgestreepte borst en rode wangen. Showde op enkele meters aan Iris van der Vlerk. Huismussen in boom van buurvrouw waren muisstil.
• Genietend: Door het Markdal fietsend en hardlopend komen de voorjaarsbeelden en -geluiden me tegemoet: De ijsvogel, nabij de stuw Blauwe Kamer, heeft gelukkig de kou overleefd. En het eerste roodborsttapuit mannetje bakent een territorium af en zoekt een partner. In de Mark zwemmen gevormde koppels wilde eenden en meerkoeten en in een weiland een koppel Nijlganzen en verschillende koppels Canadese ganzen. Er boven ‘kjieuwt’ een buizerd. Hoe mooi ook de katjes van de hazelaar en op takken ernaast de kleine rode pluimen van de vrouwelijke bloemen. Terug naar Breda fietsend ‘lacht’ de groene specht het Carnaval tegemoet! Die heeft wellicht ook zin in een feestje. Jos Brouwers, Boeimeer.

Joop van Riet, natuurgids IVN Mark&Donge

20-2-2025

Vanaf Ulvenhout loopt er een weg door het Markdal die Koekelberg heet. Maar die weg is opgeknipt. Vanaf het dorp loopt die tot aan de fietsbrug voor de Klokkenberg, stopt daar en gaat vervolgens vanaf het bosje met de verscholen meander met een grote boog naar de Strijbeekseweg. Het ontbrekende tussenstuk moet rond 1968 met de - ook toen al omstreden - rechttrekking van de Mark verdwenen zijn, zodat we nu met de twee brokken Koekelberg zitten. In “d’n stille oek van ut Markdal”. Daarom duiken we er nu eens in

Voor de betekenis van Koekelberg worden we geholpen door drs. F.A. Brekelmans in het jaarboek van De Oranjeboom, de bekende Bredase Heemkundekring. Dus niet die smakelijke bierbrouwerij! Brekelmans was Bredase stadsarchivaris en stroomde als pensionado direct door als secretaris van de Oranjeboom. Hij publiceerde veel en zo zijn veel wijsheden in dit stukje aan zijn speurwerk te danken. Zoals over de naam Koekelberg, waarin ‘koek’ eigenlijk klein betekent, dus waar een ‘berg’ hier in het Brabantse altijd maar een heuveltje of donk in het landschap is, is een koekelberg dus helemaal maar een klein bultje. Dat klopt, want er zijn hier weinig hoogtes in het Markdal te zien. En met de naam Klokkenberg heeft het al helemaal niets te maken. Dat was de Tilburgese instelling Klokkenberg die van daaruit het sanatorium aan de Galderseweg oprichtte om na de oorlog de TBC als volksziekte nr 1 te bestrijden.

De Koekelberg is dus een onopvallende weg die nu uit twee stukken bestaat. Toch weet Brekelmans heel wat bijzonders te vermelden. In 1425 was er al sprake van de Koekelkbergscheetiend. Die ‘tiend’ staat voor de afdracht van een tiende van de oogst door de pachter aan de landgoed eigenaar, zo meldt de Abdij van Thorn in Limburg, die in die tijd grootgrondbezitter was en alle grondtransacties registreerde. Koekelberg zelf was de boerenhoeve, die zelfs een tijdje uitgroeide tot een landhuis. Dat kwam in de periode na de beeldenstorm de vroegere Ginnekense pastoor goed uit. Hij mocht van 1665 ruim twintig jaar tot aan zijn dood hier ‘stiekum’ de katholieke kerkdiensten voortzetten, In een soort schuilkerk, tegen waarschijnlijk wel enkele penningen als zwijggeld aan de Staatsen.

In oude kaarten is de naam ’t Vlotje’ terug te vinden. Dat was rond 1880 een eenvoudige hoeve  als restant van het eerdere landhuis Koekelberg. En de enige plek waar nog steenresten van de Koekelberg in de grond moeten zitten. Mooi om daar bij de herinrichting van het Markdal een monumentje mee te maken.

Sinds ca 1980 ligt aan het begin van de Koekelberg ook de bakermat van al die Blondes d’ Aquitaine runderen van de gebroeders Brouwers. Al tientallen jaren bespikkelen die als iconische beeld het Markdal. En vullen als nieuwe vleessoort de schappen van supermarkten. 

In de beschrijving van Brekelmans komen geregeld ook nu bekende namen voor, natuurlijk niet alleen van Willem van Oranje en zijn vertrouweling Montens, maar ook namen als van den Avoirt, ten Hove en baron drossard Van den Borch leven voort. Wat verdwenen is, zijn de meanders van het Markdal, maar Waterschap en Provincie maken plannen voor herstel van een vrijstromende Mark en een natuurlijk landschap. Mooi voor Brekelmans om dat visioen te beschrijven.

Markandalletjes

• Zonnig winters, met bevroren vennen in het Mastbos, met ijs… maar niet schaatsbaar… En het wordt nog warmer, ook de krokussen schieten omhoog
• Volop hulp voor het knotten van zestig wilgen bij Frans en José Denissen in Molenschot. Via IVN Mark&Donge sprong de Groene Brigade van NLGR met een peloton van twintig man en een hakselaar bij. Snippers waren heel bruikbaar voor grondverbetering bij Voedselbos Oosterhout. Mooie kringloop in de streek! Old timer tractor Goldner (1960) pruttelde gezellig mee met takken slepen. Ging vlot dus alle tijd om van de koffie en erwtensoep van het echtpaar te genieten. Brabants Buske kwam daar op af, zodat redactrice Alice de knot vuurdoop instructie met succes afsloot! Allemaal voldane mensen.

  

• Guy Muesen brengt het verhaal van Wortel als moederdorp van Hoogstraten. Met hun te bescheiden Wortelse ‘papboeren’. Vrijdag 28 februari. 20-22u. Vallei van het Merkske (Klapekster). Kolonie 41. Wortel (B). Natuurpunt Markvallei. Graag aanmelden.
• Bleeke Heide, honderddertig Wintertalingen, veertig Slobeenden (Ted Overmeer), Tien Puttertjes en vijftien Sijsjes in Markdal (Ria Lambregts). Bonte Spechten laten zich al graag horen.  Ooievaars volop op verkenning. Martje zag ze al bij de A58 (Koekelberg zuid) op nest. Pierre Pattijn van kinderboerderij Parkhoeve (Hoge Vucht) meldt ook blij de landing op hun hoge nest. Op 19 maart maken ze er met boomfeestdag een kraamfeestje (met IVN) van. Voor een Gender Party is het nog te vroeg.   

Joop van Riet – Natuurgids IVN Mark&Donge