11-9-2025

Sinds ik in 1984 biologie ben gaan studeren is mijn idee over dieren fundamenteel veranderd. Eigenlijk moet ik zeggen: niet-menselijke dieren. Dat is niet zomaar een ‘politiek-correcte’ term, maar een realiteit: wij zijn in elk mogelijk biologisch aspect dieren. De eigenschappen waarvan we dachten dat die uniek zijn voor de mens blijken in mindere of meerdere mate ook aanwezig in veel diersoorten. Het bekendste is het gebruik van werktuigen. Dat is een beetje een uitgekauwd voorbeeld zou je denken. We hebben allemaal wel films gezien waarbij chimpansees een steen gebruiken om noten te kraken, of met een takje mieren uit een hoop halen om die vervolgens met smaak op te eten. Sterker nog, chimpansees kunnen dat laatste werktuig zelfs actief maken en aanpassen. Het maken van werktuigen staat nog een stapje hoger dan alleen maar het gebruik ervan. Ook van een vogelsoort, de wipsnavelkraai van Nieuw-Caledonië, is bekend dat hij bladeren of takken met beleid omvormt tot gereedschap dat hij gebruikt om insecten op te prikken. Dat duidt erop dat het dier tot op zekere hoogte kan plannen. 

En niet alleen het gebruik en maken van werktuigen wordt door dieren beheerst: ook hun taalgebruik is veel uitgebreider en subtieler dan we in het verleden dachten. Van kraaien is bekend dat ze verschillende waarschuwingskreten gebruiken voor bijvoorbeeld een havik en een mens. Verder schijnen ze daadwerkelijk met elkaar te smoezen om hun stemming over te brengen. En olifanten geven elkaar zelfs namen waarmee ze elkaar roepen is uit recent onderzoek gebleken! Die laatste dieren en nogal wat vogels en zoogdieren kunnen zichzelf bovendien herkennen als ze in een spiegel kijken, wat een mate van zelfbewustzijn verraadt. Of ze ook diepere gedachten hebben, frustraties over hun uiterlijk, of zorgen over de toekomst van hun kinderen is weliswaar niet bekend, maar de bovengenoemde voorbeelden hebben mij ervan overtuigd dat het verschil tussen mensen en andere dieren niet fundamenteel, maar geleidelijk is.

Dat heeft er ook voor gezorgd dat ik niet meer zo gemakkelijk heenstap over het lijden van dieren. Toen ik met mijn studie begon werd er nog volop uitgegaan van de theorie dat dieren onbewust zijn en puur reageren op prikkels, positief of negatief. Het bestaan van emoties die op die van de mens lijken werd als niet-wetenschappelijk weggezet. Dat is een oud idee dat opgekomen was met de verlichting, waarin alleen de mens als rationeel wezen werd gezien (“Ik denk, dus ik ben”, aldus René Descartes).

Daarmee werd ook ontkend dat dieren bewust pijn kunnen hebben of lijden. Iedereen die suggereerde dat dieren dat wel konden werd de beschuldiging voor de voeten geworpen van ‘antropomorfisme’; het vermenselijken van dieren. Dat was een doodzonde in de gedragsbiologie, totdat er een grote verandering opkwam in de jaren ’80. Frans de Waal bestudeerde in Arnhem een troep chimpansees die wij als studenten ook een tijdje konden bekijken. Tot mijn verbazing zag ik dat de dieren waarover ik had gelezen in Frans’ beroemde boek ‘Chimpanseepolitiek’ heel goed te herkennen waren en echte persoonlijkheden waren met prettige en onaangename kenmerken. Frans draaide het om: eigenlijk is het idioot om dieren geen kenmerken toe te schrijven die we zelf hebben. Onze biologie is zo vergelijkbaar met andere diersoorten, met hetzelfde soort organen, hormonen en hersenen. Natuurlijk, mensen zijn anders dan andere dieren en het geestelijk leven van een aasgarnaal is echt wel minder uitgebreid dan dat van de gemiddelde medemens, of van een chimpansee. Maar toch wil dat niet zeggen dat de mens het enige dier met rechten zou moeten zijn. De mens is wel een unieke diersoort in zijn geestelijke capaciteiten, in zijn vermogen om er een enorme puinhoop van te maken en in zijn mogelijkheden om problemen op te lossen. Daar hoort ook een unieke verantwoordelijkheid bij.

Leo Nagelkerke, West-Brabantse Vogelwerkgroep

Markandalletjes

• Zonnig en warm met vallende kastanjes. Vroeg door droogte. Ook nieuwe deel Gilzerwouwerbeek bij Bavel staat droog.
• Natuurlijk dagje op fiets-ontdekkingstocht. Via lokale bio-landbouwbedrijven. Zaterdag 13 september. 9u30-17u. Langs drie smaakvolle zelfpluktuinen! Met lunch en soep. Vertrek bezoekerscentrum De Klapekster. Info en aanmelden Natuurpunt Markvallei.
• Excursie Vloeiweide op Vroege Zaterdagavond. Van Stenen Tijdperk tot 2e Millenium. Grazende Reeën, drama van verzet zendstation uit tweede wereldoorlog, natuurlijke bemesting met slib. Excursie in natuurgebied van Brabants Landschap. IVN Mark&Donge samen met IVN Dintel- en Marklanden. 13 september. 18-20u. Aanmelden. Website IVN Dintel&Marklanden.
• Groencafé over Voedselbos&zo. Ervaringsdeskundigen: John Vermeer, John Hagenaars, Cedric Bouche. Paneldiscussie Ron Bekker. Creatieve hotspot in Brandpunt. Reigerstraat 16, Breda. Woensdag 17 september. 19u30-22u. Info en aanmelden NMV Markkant:  Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..  
• Boeiende vacature? Uitnodiging van Water Natuurlijk voor burgerleden in Waterschapsbestuur. Info: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
• Blijf genieten van wisselende, meest zonnige natuur en de ‘rode maan’, die er was!

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

4-9-2025

De Lijsterbesboom is heel bijzonder, maar krijgt te weinig aandacht. Rood is de kleur van bloed en vuur. Een signaalkleur, die onze aandacht trekt. Niet voor niets is deze gekozen als waarschuwingskleur in het moderne verkeer. Maar ook in het verleden had rood al speciale betekenissen. Het was de kleur van goden en heksen en tovenaars. Daarom is de lijsterbes met meestal zijn vuurrode vruchten van ouds a een magische boom. Het was mooi bescherming  tegen hekserij. Het was een mooi voorbeeld van de belangrijke rol die de lijsterbes speelde in volksgebruiken. Het waren de vlammend rode bessen die dit deden.

Mensen zijn bijzonder attent op de kleur, de kleur rood, maar vogels niet minder. Vogels  zien kleuren  net zo goed als wij. Zo wordt ook hun aandacht getrokken. Vooral omdat de natuur op uiterst  geraffineerde wijze gebruik  maakt van het zogenaamde contrast, door rode bessen helder te laten afsteken tegen het groen van bladeren. Zo oefenen deze vruchten onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op vruchtenetende vogels. Lijsters zijn feitelijk alleseters, ze passen hun menu aan wat de natuur door het jaar heen te bieden heeft. Gedurende  de eerste maanden leven ze vooral van regenwormen. In de lente en in de zomer van rupsen en slakken, maar in de nazomer, herfst en vroege winter van vruchten en bessen. Die zijn in het najaar volop in de aanbieding en na een goede zomer zijn met name lijsterbessen overal te vinden. De lijsterbes is immers zeer algemeen en een soort die overal gedijt. Hij stelt heel geringe eisen aan de bodem en klimaat, hij woekert overal. Nadat de vogels zich tegoed hebben gedaan aan lijsterbessen strooien ze in hun uitwerpsel de onverteerbare zaadjes rond. Dit is een samenspel; de boom zorgt met haar bessen voor het in stand houden van lijsters en zij zorgen als tegenprestatie voor het voortbestaan van de lijsterbes. Een lijsterbes is uiteraard beperkt en moet haar genen gelijkelijk verdelen over de massa´s bessen. Elke bes bezit dus precies de minimale voedingswaarde. Ook moet de lijsterbes worden gegeten voordat de zaden rijp zijn. Daarom houdt hij ze groen en bitter totdat de juiste tijd voor voorplanting is aan gebroken. Dan pas stopt hij ze vol met suiker en kleuren ze fel rood. Een teken dat er aan tafel kan worden gegaan. De lijsters spoeden zich massaal en halsoverkop richting rode reclame om zich vol te proppen met bessen. Ze moeten er wel een heleboel van eten willen ze voldoende voeding krijgen hetgeen juist de  bedoeling is. Met als gevolg dat ze talloze zaden transporteren naar alle windrichtingen en uithoeken. Waarmee de lijsterbes in haar opzet is geslaagd!

Ad van der Laar – natuurgids IVN Mark&Donge

Markandalletjes

• Druk verkeer met Mais oogsten. Stoppelvelden en sporen van mest injectie stikstof in de grond. Tegen de stank van mest en uit het zicht. Maar komt vervolgens in het water! Ook van de Mark!
• Waterschappen willen dit oplossen, maar daarvoor zijn ‘Haagse besluiten’ nodig in plaats van doorgaan met ‘dweilen met de kraan open’.    
• Mee deze herfst mee beleven? Door “Blik op de Natuur”. Over paddenstoelen, pissebedden, vleermuizen, egels en nog veel meer ‘herfstigs’. In zes cursusavonden en vier zaterdag excursies. Locaties Bavel en Oosterhout. Zie website IVN Mark&Donge.
• Zeisen? Ambachtelijk en gemoedelijk werken aan de natuur. Vereniging Markdal start werkgroep. Niet mouwen maar handen uit de mouwen. Aanmelden en info via secretaris:  Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
• Fietsen ‘Natuur zonder Grenzen’. Zondag 7 september. 13u30-15u30. Grensverleggend fietsen Vallei van het Merkske. 20 km. Start: De Klapekster. Kolonie 41. Wortel (B). Denk er aan om je banden op te pompen! Natuurpunt Markvallei.
• Avondexcursie. Eenden, steltlopers, reigers, meeuwen en verrassingen. Onder leiding van Sandra Aarts. Bleeke Heide (of bij droogte Zonzeel). Zondagavond 7 september 18-20u. Carpoolend. Aanmelden via ‘Registreer voor Evenement’, website WestBrabantse Vogelwerkgroep.
• Natuurfotografie? Al doende leren. Nu zaterdag 6 september veldsessie. Verder elke eerste zaterdag van de maand. En elke derde woensdag van de maand ‘leren van elkaar avond’. Info @: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.. Ronald Bloemen, 06-46904806. Website IVN Mark&Donge.
• IJsvogels doen het goed, meldt Hanneke Peeters. Eerst zag ze half augustus een paartje IJsvogels scheren over het water waar het Vonderpad en de Mark samenkomen. En eind augustus weer zo’n scherende IJsvogel ter hoogte van de watermolen van Meersel-Dreef. Het gaat best goed met deze mooie vogel, meldt Hanneke dus. Dat strakke over het water scheren is een kenmerk van deze blauwe flits!

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

“We zetten het straks wel op internet.”. Leek het gemeentelijk milieubeleid van B&W en de wethouder van Vliet  (VVD). Met veel mooie beloften en lovende woorden werd bij de introductie van de Omgevingswet in 2024 de wil tot participatie van de burger in het plaatselijke beleid aangekondigd. Maar wat komt er in de praktijk van terecht? Behandeling van een burgerinitiatief over nut en noodzaak van bedrijventerreinen “Behoud van het groene goud” door de gemeenteraad van Breda is een voorbeeld van hoe het niet moet.

Op 10 april 2025 werd een verzoek om een burgerinitiatief over bedrijventerreinen in Breda aangeboden aan de Bredaase gemeenteraad. Uiteindelijk tekenden 4.331 Bredanaars voor het doen van actueel en onafhankelijk onderzoek naar nut en noodzaak van bedrijventerreinen, in het bredere licht van bijdrage aan de werkgelegenheid.

Hoe is het afgelopen? Een evaluatie van het burgerinitiatief door de initiatiefnemers doet daar uitspraken over (zie website: www.burgerinitiatiefbehoudhetgroenegoud.nl/nieuws):

”Met het burgerinitiatief werd aan partijen zoals GL-PvdA, D66 en CDA een voorzet gegeven, die zij eenvoudig hadden kunnen binnenkoppen. Als ze dat hadden gewild. De genoemde partijen stellen regelmatig dat zij zich hard maken voor het buitengebied en behoud van groen in de stad.

Er is een algemene stelregel, dat partijen in het laatste jaar voor de verkiezingen (in dit geval maart 2026) wat meer ruimte krijgen en niet altijd in de pas van de coalitie hoeven te lopen. In die zin was er hoop dat GL-PvdA en CDA de ruimte zouden pakken om zich te profileren. Ook was het burgerinitiatief een uitgelezen kans voor burgemeester (raadsvoorzitter) Depla en de raadsgriffie, om te laten zien dat betrokkenheid van burgers wordt gewaardeerd én benut. Die waardering is dringend nodig. Bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen had Breda één van de laagste opkomstpercentages van Nederland.”

Helaas bleek het resultaat van het burgerinitiatief uiteindelijk een koude douche. Aldus de initiatiefnemers. Een meerderheid van de raad hanteerde als argument, dat er al genoeg onderzoek was gedaan en dat het met de bedrijventerreinen duidelijk lag hoe het in de toekomst verder moest. Volgens BN de Stem van 1 augustus 2025 liep het debat uit op een grote teleurstelling voor de initiatiefnemers. Een harde meerderheid van de Bredase gemeenteraad zag geen reden voor extra onderzoek naar de gevolgen van nieuwe bedrijventerreinen. Daar was het burgerinitiatief nu juist wél op gericht. Een belangrijk deel van de bevolking twijfelt daar juist aan. Men wil meer duidelijkheid over de mogelijkheden tot duurzaamheid ten aanzien van bedrijvigheid en de bijdrage aan werkgelegenheid. Die wens lijkt de gemeenteraad niet te willen honoreren.

Sterker nog, als het aan de wethouder (VVD) ligt, wordt participatie een taboe, lijkt het. Toen het in de raad ging om betrokkenheid van burgers bij de te ontwikkelen Nieuwe Ruimtelijke-Economische visie riep de wethouder  A. van Vliet (VVD) uit de hoogte naar de initiatiefnemers: “We zetten het straks wel voor jullie op internet.” Duidelijker kan de arrogantie van de macht zich niet manifesteren.

Marius Aalders – natuur- en milieuvereniging Markkant

Markandalletjes

• Droogte nu goed zichtbaar bij droogvallende waterlopen en vennen. Maar weerbericht voorspelt plensbuien over een week. Dat wordt wennen.

  

• Goed luisteren. Het voedzame mais kan je haast horen groeien. Jammer dat het te vaak misbruikt wordt als camouflage voor overtollige mest, gier en dus stikstof, die de natuur verstikt.
• Ook na de vakantie is IVN Natuurtuin Oranjepolder in september op zondagmiddag 13-16u open. Ontdekplek voor kinderen en aanhang met insectenmuur, vleermuizenkelder, hoogstam boomgaard, speurtocht, waterdiertjes, enz. enz. Domeinweg 9. Oosterhout. IVN Mark&Donge.
• Overwin de drempelvrees. Praktijkworkshops Ruimtelijke Plannen: 20, 27 oktober en 3 november. Voor aanmelden zie website IVN Mark&Donge. Adviesgroep BromN.
• De vogeltrek is nog niet begonnen. Afwachten. Bij Merkske ziet Bennie Roelen jonge Zeearend! Ted Overmeer, de Wespendief. Bleeke Heide een Roek en Havik gespot door Ria Lambregts. Maar liefst veertig Lepelaars op verkenning gespot door Willem van Liemt en Erik Jansen. Markdal: twee IJsvogels zagen Sandra Maas en Piet van Iersel. Cornelis Seventer spotte de Boomvalk en Jarek van Houten een Zwarte Mees, in zijn eentje aan het baltsen!

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

21-8-2025

Er was eens ….. een mooie landstreek met de Mark als kronkelende beek tussen de weilanden. En daar hadden al in geen eeuwen ooievaars gebroed. Totdat... totdat … toevallig een van de boswachters op de vroegere boerderij van Kaat van Haperen met verstand van zaken daar voor een mooi met plaggen bekleed nest zorgde. Toevallig in het net met meanders aangelegde Biebergse natuurgebied. Toevallig ontsnapte er een vrouwtjes ooievaar uit een volière in Galder en toevallig zwierf er een jong mannetje uit de ooievaarskolonie in Rossum door het Markdal en vonden ze elkaar toevallig wel aardig, dus werd er toevallig boven de boswachters gepaard. En toevallig was dat ook ongeveer de geboortedatum van de Vereniging Markdal duurzaam&vitaal.

Zoals altijd met toeval heeft het een natuurlijk niets met het andere te maken. Toch was het wel het begin van de eerste ooievaartjes in het Markdal. (en van de promotie voor natuurherstel Markdal). De wijsheid ‘toeval bestaat niet’ kon hier uitgevonden zijn!

Dat was 2012, inmiddels zijn we dik tien jaar verder en wist dat vrouwtje vierentwintig jonge ooitjes uit te laten vliegen. Soms zelfs met vier tegelijk! In 2022 waren er zelfs vijf jongen, maar dat werd ook een dramatisch jaar. De vogelgriep sloeg toe en ouders en jongen overleefden dat niet. Diep droevig. Sindsdien lijkt het nest met wat argwaan bekeken te worden. Al klepperen er inmiddels jonge maar onervaren koppels, maar nog zonder resultaat. Wel was er wat in de streek in gang gezet…

En verder?

Na vijf jaar broedsels uit het Markdal vlogen er plots drie jongen uit in de Oostpolder (noord van Etten Leur). Van de boerderij van Hans de Jongh, dus een stuk westelijker. Daarna een paar jaar niets en de laatste jaren daar zelfs wel vier jongen; twaalf in totaal. Een heel stuk oostelijker op Hondsdonck zagen Martin en Elvira ook in 2008 de eerste twee jongen uitvliegen van hun net geplaatste nestpaal op de vroegere boerderij. Dat werd een constante stroom van zestien jonge uivertjes.

Anders ging het in de de paardenwei aan de Hartelse Strikberg. Na twee jaar mislukkingen vlogen daar sinds 2020 dertien jongen uit. Vanuit de aangrenzende voedselrijke Lage Vuchtpolder profiteerde ook de Kinderboerderij Parkzicht, die met veel bekijks jongen zag uitvliegen! Mooiere natuurbeleving voor jeugd kan je niet bedenken. Aan de Rietdijk - grenzend aan de natuur van de vierde bergboezem - plaatste de eigenaar een wagenwiel op een geknotte boom en werd in vier jaar bedankt met elf kuikens!

Ook zuidelijker van Breda wisten de ooievaars hun werk te doen. In het Markdal bij de A58 vlogen een paar jongen van de gemeentelijke nestpaal uit. Net als op boerderij Wolfslaar, daar met veel bekijks natuurlijk! Aan het Schipperspad, grenzend aan het ‘Esso gebouw’ vlogen in ’21 zomaar vier jongen uit! Ook de Gilzerwouwerbeek werd door Piet en Joke Oomen goed in de gaten gehouden. Op hun vroegere boerenland was de nestpaal precies in de zichtlijn vanuit de keuken geplaatst, zodat ze elk jaar steeds een jong groot konden zien worden. Dat was koken en genieten tegelijk! Tenslotte een nieuwkomer - bij het viaduct Effen. Als vervanging voor een nest op een bouwterrein kwam daar dit jaar op die gemeentegrond een nieuwe nestpaal. Met direct drie jongen als succes voor heel Effen!

Waar brengt ons dat? Als u goed meegeteld heeft, komt u ook op een totaal van 101 jonge ooievaartjes in zo’n 13 jaar! Na een aarzelend begin met één nest groeide dat naar zo’n vijftien nesten in 2021-’23 en na de vogelgriepdip vorig jaar naar maar liefst 21 uitgevlogen jonge ooitjes dit jaar. Een absoluut record uit negen nesten! 

Bijzonder?

Bekend is dat vijftig jaar terug in heel Nederland de ooievaar praktisch uitgestorven was.. Gelukkig is die nu weer op het vroegere aantal van 2000 broedparen gekomen. Maar die groei is er niet in Brabant! De omgeving van Breda is - als een brongebied op een eiland - een grote uitzondering. Hopelijk gaat het zo als springplank voor west- en midden Brabant dienen! Voorwaarde blijken natuurgebieden met veel voedsel in de vorm van insecten - zoals sprinkhanen - te zijn. Zeker de Bredase gemeentelijke natuurgebieden blijken daar ‘tafeltje dekjes’ voor te zijn! Met klepperende dank namens alle uivers! (en natuurliefhebbers!)

Markandalletjes

• Gaat ook goed met de Boomkikkers meldt het Waterschap. Te klein voor ooievaars …
• Mottig ontbijt. Zondag 24 augustus. 7-10u. Kleurenpracht uit nachtelijke vlinderval met onmetelijke diversiteit aan kleuren en vormen. Determineren met tas koffie. Bezoekerscentrum Vallei van het Merkske. Kolonie 41. Wortel (B). Natuurpunt Markvallei.
• Natuurontwikkeling in Breda. Lezing door Wouter Schuitema (gemeente Breda). Donderdagavond 28 augustus. 19u45-22u. De Wegwijzer. Steendorpstraat 2. Breda. Zie website KNNV.
• Najaarscursus Blik op Natuur. Dinsdags in Bavel, donderdags in Oosterhout. 6 avonden, vier zaterdagochtend excursies. Vooral gericht op beleven en zelf kijken. Meer zien en beleven in ons omringende natuur dan je denkt! Zie website IVN Mark&Donge.
• Das hield van de Venkel in Veerles zelfoogsttuin. Resultaat: veel troep!
• Vogels zijn stil, net pensionado’s met lege nest syndroom.

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge