3-4-2025

De zeeden (Pinus pinaster) is een boom die je in de buurt van Breda met regelmaat kunt tegenkomen, maar nooit in grote plantvakken bij elkaar. Hier en daar staan er een paar bij elkaar en als je oplet pik je ze er snel uit. Bij oude bomen vallen direct de grote roodbruine vlekken op van de schors.  De bast heeft ook diepe groeven, maar dat hebben bijna alle oude dennen. Het tweede kenmerk zijn de zeer lange naalden die met twee bij elkaar zitten. Er is geen enkele den met naalden tot wel 25 cm. Een derde kenmerk is de grote dennenkegel. Ook hier geldt: geen enkele den heeft zo een grote kegel. Je moet dan wel geluk hebben dat je een afgevallen kegel vindt want ze blijven diverse jaren aan de boom hangen en ze zijn gewild bij verzamelaars. De zeeden wordt tot 30m hoog en krijgt een piramidevormige kroon en een lange kale stam. Hij wordt hier en daar aangeplant voor de houtproductie. 

De reden dat ze weinig worden aangeplant is dat ze vorstgevoelig zijn. Een pluspunt is weer dat ze het aan zee goed doen, ongevoelig zijn voor luchtvervuiling en genoegen nemen met nog schralere grond dan zwarte dennen. Zoals de naam al aangeeft vind je ze bij ons daarom nogal eens aangeplant in de duinen en verder op de arme zandgronden in Brabant en Drenthe. Er is wat onenigheid over het verwilderen van de zeeden. In Brabant zaait hij zich waarschijnlijk wel uit, maar niet veel. De zeeden is afkomstig uit het Middellandse Zeegebied en komt daar voornamelijk aan de kust voor.

De wetenschappelijke soortaanduiding ‘pinaster’ betekent wilde den, onechte den. Dit in tegenstelling tot de parasol-den (Pinus pinea). Deze laatste kweekte men in de tuin en werd hoger aangeslagen, waarschijnlijk omdat men deze mooier vond, beter schaduw gaf. Het achtervoegsel ‘aster’ drukt iets negatiefs uit: vergelijk criticus en criticaster.

Terpentijn

Zeedennen zijn in Frankrijk op vrij grote schaal aan de Middellandse Zeekust aangeplant om het stuivende zand vast te leggen. Tevens werd van deze zeedennen de hars afgetapt. Daarvan werd en wordt soms nog terpentijn gemaakt. Er is ook een medicinaal gebruik tegen longkwalen. Met dat gebruik moet men voorzichtig zijn want een te grote hoeveelheid is schadelijk. Vroeger werd de terpentijn uit allerlei naaldbomen voor verf en vernis gebruikt. Vooral de Amerikaanse moeras-den (Pinus palustris) is hiervoor in Amerika op grote schaal gebruikt in de 19de eeuw. Dit ging zo rigoureus dat de bossen uitgeput raakten.

In Europa is de Venetiaanse terpentijn die uit De Europese lork wordt gewonnen, het meest beroemd. Deze terpentijn behoudt namelijk zijn glans na drogen in olieverfglacis.

Aad van Diemen – natuurgids IVN Mark&Donge

Markandalletjes

• Prachtig lenteweer. En dan excursie van gemeente Breda over plas dras inrichting van 20 ha nieuwe natuur in Lage Vuchtpolder. Met vlucht van twintig krijsende Grutto’s geen uitleg over succes meer nodig! Historische beleving! Motto van gemeente ecologen: “zorg voor robuuste gebieden, dan pakt de natuur zijn kansen wel”. Dit sluit aan op het SBB kerngebied.
• Aanbieden (voldoende?) handtekeningen voor burgerinitiatief aan burgemeester Paul Depla is op donderdagavond 10 april om 19u. In trouwzaal Stadshuis. Grote Markt. Iedereen is welkom. Gaat om ‘behoud het Groene Goud’. Dat leeft heel sterk in Breda. 
• Stroomt er ongezuiverd water met asfalt- en bandenslijpsel vanaf de A58 de Mark in? Dat vraagt fractie Water Natuurlijk aan Dagelijks Bestuur Brabantse Delta. Zou strijdig zijn met de doelstelling voor de Kader Richtlijn Water die in 2027 gehaald moet worden. Ook vraagt Water Natuurlijk of er meer knelpunten bij Rijkswegen van Rijkswaterstaat zijn? Antwoord moet volgen.

  

   
• Natuurwandeling De Worp (bij Drimmelen). Langs kreken, door grienden. Bijzonder gebied aan de Amer. Drassig sinds de Elisabethsvloed, turfwinning, griend oogsten, beversporen, eendenkooien, etc. Veel vogels en mooie planten. Zondagmiddag 6 april. 13u30-15u30. Aanmelden. Zie website IVN Mark&Donge.
• Natuurwandeling Schootsenhoek (B). Grensgeval van goed Vlaams beheer op Hollandse grond. Net even anders. Grenswippen via den Dodendraad, oude Bossche landweg, herberg Pannenhuis, galgenveld, café In Holland, etc. Zondag 6 april. 14-16u. Start Schootsenhoek 23, 5114 AC Castelre, NL. Natuurpunt Markvallei. Altijd plesant
• Burgemeester Paul Depla opent tentoonstelling “Bijen(houden) en biodiversiteit”. Zaterdag 5 april. 15u. Princenhaags museum: Haagweg 334. Breda. Wilde bijen, honingbijen, zandbijen en zijn mensen. Tentoonstelling van Bijenhouders organisaties. (meeste) Zondagen 12-17u.
• Ook nog Veldleeuweriken, Kieviten, Grasmussen, Bergeenden in Lage Vucht! Het voorjaar is begonnen en duurt tot 21 juni!

Joop van Riet – IVN Natuurgids Mark&Donge

20-3-2025

Ten oosten van de Mark ligt de Strijbeekse Heide. Een van de Heides die in zijn volle glorie doet denken aan het stadslied van Breda; Te midden van de Paarse Heide… Een gebied met een stormachtige geschiedenis; Napoleons Lanciers Rouges delfden het onderspit tegen Pruisen en Kozakken, Vincent van Gogh heeft er rond gewandeld en zijn inspiratie op gedaan. Boter is er gesmokkeld en er heeft een Duits Radarstation gestaan. Daar is nog steeds een mooi herdenkingspunt voor te vinden; Kamp Bisam.

Op een frisse vrijdagochtend fiets ik met groep 7 in een winterwarm zonnetje naar de Erikaweg. Achter me hoor ik het enthousiaste gekakel en na een klein half uurtje arriveren we, hobbelend over het laatste stukje zandweg, op de Parkeerplaats. Snel de fietssleutels ingeleverd bij de juf en op pad. Ik heb ze verteld over Kamp Bisam. Het is een radarstation van de Luftwaffe geweest. We lopen naar het herdenkingspunt. De kinderen bekijken onderzoekend het bord met uitleg over het kamp. Ze draaien aan het wiel van de zuil om verrast de stem te horen die het verhaal van het Radarstation verteld. De Duitsers hadden dierennamen gekozen voor de verschillende Radarstations die door Europa waren opgesteld. Deze heette Bisam, Duits voor Muskusrat. Uitkijkend over het veld vragen de kinderen zich af waarom die radars zo in het open veld hebben gestaan. Dan vallen ze toch op? Ik schiet in de lach en heb daar ook geen antwoord op.

We struinen verder en komen op een Smokkelaarspad. De kinderen weten al een beetje wat smokkelen is. Stiekem iets van de ene kant naar de andere kant brengen. In dit geval ging het om boter van Nederland naar België. Daar kon je goed geld mee verdienen. Ik zie in een paar gezichtjes kleine smokkelaartjes plannen smeden.

Bij een hekje met een bankje, op de hoek van een groot heideveld, met een ven zien de kinderen het avontuur al. Als een kruiwagen met kikkers spuiten de kinderen uiteen om zover mogelijk weg te gaan. Op de paden blijven! Galm ik over de vlakte. Al snel wordt ‘helemaal aan de andere kant’ een grote kei met tekst ontdekt. De tekst is lastig te lezen maar de naam klinkt bij iedereen bekend; Vincent van Gogh. Uit Zundert! Zonder oren! Wordt geroepen. Daar hebben we toch zonnebloemen van gemaakt in de klas? De juf beaamt dat en als we later terugkomen in de klas zie ik inderdaad een enorm teken- en knutselwerk van een vaas met bloemen op de muur.

We lopen verder en komen langs een bosje Pijpestrootje, met Moederkoren! Ik laat ze het kleine paddenstoeltje zien en vertel dat dit schimmeltje vroeger mensen gek maakte. Ook verloren ze tenen, vingers of zelfs een arm omdat ze brood aten waarin besmet graan was gebruikt. Hieronymus Bosch en Pieter Breugel hebben de gevolgen van dit schimmeltje afgebeeld in schilderijen, zegt men. Uiteindelijk zijn we weer terug bij de fietsen en stappen op. Bedankt voor een leuke bosdag! Hoor ik, al fietsend achter me roepen….

Boomstam Henk, NatuurWijzer, IVN-gids Mark & Donge

Markandalletjes

• Frisse voorjaar is begonnen! Iris van der Vlerk hoorde in Markdal haar eerste voorjaars Tjif Tjaf. Zeker acht Bonte Pieten (officieel Scholeksters) heerlijk luidruchtig aanwezig in Markdal. Gek op mossels! Koppel Bergeenden voor eerst op bezoek in Bavel bij nieuwe Wouwerbeek. Veel meldingen broedende ooievaars. Hondsdonck, Schipperspad, A58 en Kinderboerderij Parkhoeve Breda-Noord.

  

• Ook fototentoonstelling ‘schoonheid van het Markdal’ gaat nu open. Do-vrij-za 10-17u. Zo 12-17. 20-29 maart. Amateur fotografen uiten hun liefde voor het Markdal. Atelier Paul Jongerius en Vereniging Markdal. Strijbeekseweg 16a. Ulvenhout.
• Wereldwaterdag. IVN natuurwandeling Markdal. Zondagmiddag 23 maart. 13u30-15u30. Water als vriend en vijand. Natuur- en meanderherstel Markdal flink onderweg. Tussen stuwen Galder en Bieberg volgt. Aanmelden zie website IVN Mark&Donge.
• Vlaamse waterweek. MARKante Waterwandeling (Hoogstraten/Mosten, Paterslunch Meersel-Dreef, Breda/Bouvigne/Otter), 18 of 10 km. Zondag 23 maart. Diverse starttijden. Zie: http://MARKante waterwandeling - Week van het Water 2025 - Regionaal Landschap de Voorkempen.
• Klimaatspecial Chassé Cinema. Film Green Musketeer. Pieter Hoff. Visie en idealisme. Woensdagavond 26 maart. 19u10. Nabespreking met gastvrouw Klimaatburgemeester Iris Blom.
• IVN Landschapswandelaars ontdekten bij Chaamse Bos de zeldzame (verwilderde?) clematis-soort: Clematis Armandi. Genoemd naar de beroemde pater Armand David, planten- en Chinakenner. Ook bekend van de Davidsherten.
• Dichter bij huis staat als voorjaars- en vitamine C brenger het gelige Speenkruid weer in bloei. Net als de bosannemoontjes, die door de nog bladloze bomen het zonlicht op kunnen zuigen. Niets vervelen, genoeg te beleven. 

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

13-3-2025

Kennelijk blijven grote waterbeesten me inspiratie geven. Mijn werk als visbioloog heeft daar vast iets mee te maken. In de voorgaande stukken schreef ik er al over dat grote beesten in de huidige, technologische maatschappij meestal aan het kortste eind trekken. Het meest recente voorbeeld daarvan is de Chinese lepelsteur, een reusachtige vis die zeven meter lang kon worden. Het laatst bevestigde exemplaar werd in de Yangtze-rivier gezien in 2003. Ondanks uitgebreide zoekacties zijn er daarna geen betrouwbare waarnemingen meer geweest en is de soort in 2022 officieel uitgestorven verklaard. Ook de Chinese vlagdolfijn (of Baiji) komt (of kwam) in de Yangtze voor en is een groot waterbeest dat vrijwel zeker uitgestorven is door menselijk toedoen. Bejaging en het aanleggen van dammen in de rivier zijn voor zowel de steur als de dolfijn funest geweest evenals het steeds drukkere vaarverkeer op de rivier. Wat bij de dolfijnen ook nog meespeelde was dat vissers ze als concurrenten zagen en ze daarom maar wat graag een kopje kleiner maakten, zelfs al waren ze formeel streng beschermd.

Nou is dat niet iets wat alleen in China voorkomt. In Nederland werden lange tijd premies uitgeloofd voor iedere dode zeehond, omdat die zo schadelijk voor de visserij zouden zijn. De jacht op zeehonden ging door tot aan de jaren zestig van de vorige eeuw. Daarna was het niet meer nodig want toen had landbouwvergif het werk van de jagers overgenomen. Zeehonden worden echter tot op de dag van vandaag als een probleem gezien door veel vissers en vistelers. En ze kunnen ook heel irritant zijn! Ik ben betrokken bij een onderzoeksproject aan het Haringvliet waarbij we bekijken of vissen als zeeforel en zalm de dam kunnen passeren als de sluizen worden opengezet. Daarvoor moeten we vissen levend vangen en ze opereren om er een kleine zender in te zetten. Daarna worden de vissen weer uitgezet en kunnen we ze volgen (als alles goed gaat). Dat vangen van die vissen doen we met grote fuiken. En nou was er één bepaalde grijze zeehond die precies wist hoe hij vissen uit die fuik kon halen. En dat deed hij niet om ons te helpen. Verjagen mocht niet, dus is uiteindelijk de fuik aangepast, maar dat lukte pas nadat deze slimmerik een uitgebreid zeebanket had genoten op onze kosten. Is de analogie met wolfwerende hekken hier te vergezocht?

De jacht op zeehonden in Nederland is verleden tijd, maar in andere landen, zoals IJsland, ziet men er geen been in om, ondanks internationale druk vanaf dit jaar weer commerciële walvisvangst toe te staan. Niet voor het vlees, want daar hebben ze nog pakhuizen vol van, maar vanwege de concurrentie met de visserij: dwergvinvissen houden namelijk ook van haring. Ondertussen schreeuwen de Noren moord en brand omdat de Atlantische blauwvintonijn terug is in de Noordzee. Die dieren waren hier al een eeuw verdwenen, maar nu zijn ze in kleine aantallen terug. Het zijn geweldenaren die meer dan vier meter lang kunnen worden en meer dan 50 km per uur kunnen zwemmen. En ja, ze eten andere vissen en ook zij lusten wel een zalmpje dat ze soms wegplukken uit de grote zeekooien voor de kust. Een grote inheemse predator die een tijdje weg is geweest en zo gauw er een paar terugkeren voor grote paniek zorgt. Waar heb ik dat eerder gehoord?

Tot slot een groot waterdier uit Nederland dat hier al sinds mensenheugenis voorkomt, maar op zeker moment heel zeldzaam werd. Nu is het terug en vinden we het op heel veel plekken in de rivieren: de Europese meerval. Gespecialiseerde sportvissers en sommige (niet alle!) visbiologen vinden dit een fantastisch dier, maar beroepsvissers en badgasten niet. Ze kunnen erg groot worden en eten alles wat ze in hun brede bek kunnen krijgen. De griezelfactor speelt hier een grote rol: wat gebeurt er als mijn kinderen gaan zwemmen als er zo’n grote vis zwemt? Mijn advies: geen rode zwemkleding aantrekken.

Leo Nagelkerke, West-Brabantse Vogelwerkgroep

Markandalletjes

• Misschien nu wat frisser? Denk dan even terug aan vorige zonnige week!
• Geluidsbeleving van Jos Brouwers: 
  “Heb gisteren de Ree-route in het Mastbos gelopen vanaf café de Kogelvanger met dit mooie weer. De voorjaarsactiviteiten zijn steeds meer zichtbaar en hoorbaar. Ik heb vele vogels gezien en gehoord. Hier enkele voorbeelden: de ‘roffelende’ grote bonte specht, de vink die ‘slaat’, het goudhaantje kukelt niet, maar klinkt meer als ‘kietelen’, het ‘belletje’ van de pimpelmees en de ‘fietspompende ta-tuut’ van de koolmees. En in het ven, westelijke van het vlonderpad, klinkt het vrolijk hoog ‘hinniken’ van de dodaars, het ‘gesnater’ van de wilde eend, het ‘kraken’ van de krakeend en het ‘getoeter’ van de meerkoet. Heerlijk al die vogelgeluiden”. (Tip: beluister ze ook eens met de Merlin app).
• Bloemen zijn mooi om te geven. Maar twijfel en wroeging slaan toe over cadeau met bestrijdingsmiddelen in de gekweekte bloemenbos? Zijn er biologisch en gifvrij gekweekte bloemen? Internet gaf raad: Ja zeker! Snel geleverd, staan nog langer ook, origineel en dankbaar ontvangen!  
• NLdoet in IVN Mark&Donge. Natuurtuin Oranjepolder-Oosterhout. Domeinweg 9.  Zaterdagmorgen 9.30-14u. Helpen, maaien, snoeien, wilgentenen vlechten, harken, zagen, kruien. Via website NLDoet.   
• IVN Landschapswandeling Fazant-Ossengoor. Zondag 16 maart. 10-16u Ca 17 km. Via Ulvenhoutse (Natura2000) en Chaamse Bos. Aanmelden via website IVN Mark&Donge.
• Watersnip liet zich spiegelend zien in nieuwe Galderse natuur Markdal Zuid. Ooievaars overal op verkenning. Ook op nestpaal bij viaduct Effen, meldt Louis de Jong. En in nieuwe plas-dras (herstelde ‘De Moeren’) in Lage Vucht jodelende Wulp.

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge

6-3-2025

Boomwortels rotten, mollen verdrinken, schimmels floreren door aanhoudende nattigheid. Het duurt nu al meer dan een jaar, akkers worden nauwelijks droog bossen staan blank en bomen vallen om doordat hun haarwortels weg rotten. Wat doen de hoge waterstanden met het leven in en op de bodem? Dat is het simpele stervensproces wat zich nu afspeelt.

Er was een dier dat deze dagen mijn aandacht trok. Nu ik dit beschrijf bedenk ik dat het niet het dier maar zijn diersporen mijn aandacht trokken: vooral de grote en kleine zwarte molshopen. Die waren er erg veel en allemaal op de hoog gelegen gebieden bermen en weilanden.

Mollen hebben in de eerste plaats mollen een gangenstelsel nodig om te leven, daar vangen en eten ze de regenwormen, kevers, larven, spinnen en kleine zoogdieren e.d. Want een mollenleven speelt zich haast voor honderd procent ondergronds af en natuurlijk een droog gangenstelsel moet er zijn. Maar laat ik hem eerst eens netjes voorstellen. De mol behoort tot de orde van de insecteneters (carnivoor) en het naaste familielid van de mol is de spitsmuis. De familie mollen (Talpidea) kent twintig soorten. Onze mol de Talpa europaea is een echte specialist. Zijn lijf is perfect aangepast aan een ondergrondse manier van leven zijn ogen zijn met een vlies afgedekt en kunnen vermoedelijk alleen bewegende voorwerpen waarnemen  De ooropening (zonder oorschelp) ligt verborgen in een huidplooi, maar desondanks kan hij prima horen. Het belangrijkste zijn voor hem echter de trillingen die hij opvangt met zijn tastharen, daarbij heeft hij een hele goede neus die hij beweegt als een slurfje. We zijn nu midden in de paartijd van de mol. Dat is de tijd dat de mannetjes op bezoek gaat bij vrouwtje mol, die leven verder altijd solitair. Nadat het vrouwtje bevrucht is, wordt het mannetje onmiddellijk uit haar gangen gejaagd. Nu de paartijd is aangebroken graven de mannetjes ondiepe gangen. Daardoor zie je nu zoveel molshopen in februari/maart.

Ik was benieuwd hoeveel molletjes er verdronken zouden zijn? In gazons, in parken en wegbermen schieten de molshopen de grond uit als paddenstoelen. Al dat gewroet in de zachte grond is geen toeval. Dat lijkt best onhandig zoveel meters te maken, dat doen ze omdat mollen niet graag bovengronds komen. Daar zijn ze heel kwetsbaar voor roofvogels, reigers, ooievaars, vossen, marterachtigen allemaal eten ze graag een mol. De nattigheid is het gevolg van recordregens, niet eerder is er een periode van twaalf maanden zoveel neerslag gemeten in Nederland als van juni 2023 tot juni vorig jaar: gemiddeld bijna 1250 millimeter. Normaal valt hier 800 mm in een jaar. Voor de natuur is het op zich wel heel fijn dat er een keer een flinke aanvulling van de grondwatertekorten plaatsvindt, maar het schiet weer een beetje door de andere kant op. Dat is te zien hier in de  plassen die vol met water staan. De natuur kan wel wat water hebben, maar op het moment dat die een half jaar lang ruim dertig centimeter onder water staan, is dat zelfs voor veel soorten te veel. Typische soorten komen niet snel terug. Als daar het water over een tijdje zakt dan zul je zien dat de vegetatie helemaal is afgestorven.

Soorten die er wel tegen kunnen zijn Riet, Gele Lis, gewone Wederik en Pitrus, die groeien en overwoekeren. Of het erg is voor de natuur al die regen? Sommige soorten profiteren er juist van amfibieën, libellen, vissen, kikkers en alles wat erin leeft en het water nodig heeft. Voor die dieren is het een verademing na al die droge jaren, met slakken en wormen in overvloed.

Ad van de Laar – natuurgids IVN Mark&Donge

Markandalletjes

• Leutig voorjaarsweer met lachende Groene Spechten.
• Groencafé: Thema: ‘Bedrijventerreinen in het Groen?’. Woensdag 12 maart 19u15. Sprekers: Cees-Jan Pen (lector Fontys), Tristan Schonis (Gemeenteraad Partij voor de Dieren), Marius Aalders (nmv Markkant). Ook tekenen Burgerinitiatief Behoud het Groene Goud. Reigerstraat 16 (Brandpunt). Breda. Graag aanmelden: website nmv Markkant.
• Piet Hendrikx (Wijkraad ZW ‘De Rith’) bracht  543 handtekeningen. Dat helpt natuurlijk! Er komen veel handtekeningen binnen. Het benodigde aantal komt in zicht, maar er zijn nog veel nodig. Daarom doorzetten en is voor iedereen de termijn verlengd tot 2 april.

  

  
  Schriftelijke handtekeningen hebben voordeel! Mensen spreken er met elkaar over, zijn gelijkgestemd .... en inspireren elkaar! Zie ook website: 'burgerinitiatiefbehoudhetgroenegoud'. Met oproep van natuurverenigingen en lokale belangengroepen. Doen !
• Nuwenhuys aan de Reeptiend zoekt zorgbegeleider voor de dagverrijking. 20u/week.
• Negen jodelende Wulpen en Grote Zilverreigers in Merkske. Al elf Grutto’s terug op Bleeke Heide. Zeker vijftien Ooievaars en IJsvogels gezien in Markdal, kijkdagen bij nesten!

Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge